-कृष्ण पाण्डे
चीनको बुहान सहरदेखि फैलिएको कोरोना भाईरसले बिश्वव्यापी रुपमा सामाजिक, मानवीय, प्राकृतिक तथा आर्थिक क्षेत्रमा भइरहेको गतिलाई केही हदसम्म सन्तुलित बनाउने देखिन्छ। काम गर्ने पुरानो शैलीमा परिबर्तन भई विश्वव्यापी नै डिजिटल युगको सुरुवात हुने देखिन्छ। विश्वव्यापी नै स्वास्थ्य क्षेत्रमा सरकारी तथा निजी क्षेत्रले ठूलो लगानी गर्ने छन् भने धेरैजसो व्यापार व्यबसायहरु अनलाइन प्लेटफर्ममा आधारित हुनेछन्। परम्परागत व्यापार व्यबसायहरुको कार्यशैलीमा परिवर्तन देखिनेछ भने, कयौं नयाँ स्टार्टअपको सुरुवात हुनेछ।

कोरोनाको कहरले आर्थिक क्षेत्रमा धेरै ठूलो असर पारिरहेको देखिन्छ। केही क्षेत्र जस्तैः सेयर बजार, स्वास्थ्य, खाद्यान्न, सूचना प्रबिधि लगायतका व्यापारमा खासै प्रभाव परेन।

कोरोनाको प्रभावद्वारा विश्वव्यापी नै लगानीका सबै बाटाहरु बन्द भए। ९५ प्रतिशतभन्दा बढी कम्पनीहरु बन्द हुने अबस्थामा छन् भने सानादेखि ठूला ब्यापारी तथा खुद्रादेखि ठूला लगानीकर्ता सबै सेयर बजार तथा कमोडिटी बजारमा लगानी गर्न थाले। बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुले उत्पादनशील तथा नाफामुखी सम्भाव्य लगानीका क्षेत्रहरु पाउन सकेनन्, जसका कारणले बजारमा कर्जाको माग न्यून देखियो। त्यति मात्र कहाँ हो र, बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुले २० प्रतिशतसम्म ऋणीको किस्ता र ब्याजलाई साँवामा परिणत गर्ने मौका पाए।

विश्वव्यापी नै सेयर बजार तथा सुनचाँदीमा लगानी ह्वात्तै बढ्यो । जसको फलस्वरुप विश्वव्यापी अर्थबजारको आकार बढेर लगभग डबल हुन पुग्यो।

यसैको फलस्वरुप नेपाली सेयर बजारमा सर्वसाधारणदेखि ठूला लगानीकर्ताले वैकल्पिक लगानी तथा क्षणिक प्रतिफलको आशामा आँखा बन्द गरेर लगानी गर्न सुरु गरे।

अर्थशास्त्रको नियमअनुसार नै बजारमा माग बढी र सीमित आपूर्ति भएकै कारण आज हाम्रोमाझ १२०० को नेप्से बढेर २००० क्रस गर्न पुग्यो, जसका लागि बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुले सेयरमा लगानीका लागि आय स्रोतबिना नै न्यून ब्याज तथा ७० प्रतिशतसम्म सेयर किन्न तथा सेयर धितो राखी ऋण लिन सहज बातावरण मिलाइदिए। यत्ति मात्र होइन, ८० प्रतिशतभन्दा बढी साना लगानीकर्ताले आफूसँग भएको बचत तथा छिमेकीसँग सापट, ऋण समेत मागेर अरुको लहलहैमा लागेर लगानी गरेको देखिन्छ। कोही कोहीलाई सेयरको से समेत थाहा छैन, तर चिनेजानेको व्यक्तिले रातारात पैसा छापेको देख्दा घरखेत नै धितो राखेर वा बेचेर समेत सेयरमा खन्याएका परिदृश्यहरु देखिन थालेका छन् ।

सेयर बजारले सधै फाईदा दिन्छ भन्ने पनि हुँदैन, कहिलेकाही घाटा पनि दिनसक्छ। हाम्रो नेपाली सेयर बजारले ठूलो झट्का पनि खेपेको छ। १८०० देखि घटेको बजार ३०० भन्दा पनि तल झरेको विगत त्यति पुरानो भइसकेको छैन । प्रतिकित्ता रु. ३५०० पर्ने कम्पनीका सेयर अहिले पनि ५०० को रेञ्जमै फनफनी घुमिरहेको छ । यो जूवा पनि होइन, तर यसको आफ्नो चाल, प्रकृति र स्वभाव हुन्छ भने विश्वको सबैभन्दा ठूलो उद्योग पुँजीबजार पनि हो। विश्वका धनी मानिसहरु यही बजारबाटै खरबपति बनेका छन् भने कोही अर्बपति रोडपति पनि बनेका छन् ।

सेयर बजार सोचेजस्तो वा सुनेजस्तो सजिलो भने छैन । लगानीमा मुनाफा कमाउनका लागि धेरै कुरामा ध्यान दिनु पर्दछ। लगानीका नियमहरु जस्तै उमेर तथा आम्दानीको आधारमा अनुशासित लगानी, पोर्टफोलियो म्यानेजमेन्ट, मुनाफा तथा घाटाको सीमितता, कम्पनीको बारेमा पर्याप्त अध्ययन, अनुसन्धान जस्ता कुराहरुमा ध्यान दिन सकिएन भने कुनै पनि क्षेत्रमा गरिएको लगानीले मुनाफा दिन सक्दैन।

लहलहैमा लागेर गरिएको लगानीले सधै मुनाफा दिन्छ भन्न सकिदैन। आजभोलि सेयर बजारमा धेरैजना बिज्ञ, बिश्लेषक तथा अर्थशास्त्रीहरुले अलग अलग बिचार, बिश्लेषण तथा भविष्यवाणी गरिरहेका छन् । कसैले नेप्से घटेर १२०० मा झर्छ भनिरहेका छन्, कसैले बढेर चाँडै ३६०० पुग्छ भनिरहेका छन् भने कसै-कसैले त ६००० देखि १० हजारसम्मै पुग्छ भनिरहेका छन् । उनीहरुले किन यस्तो दाबी गरिरहेका छन् ? यसको वैज्ञानिक आधार के छ ? यो कुरामा कसैले ध्यान दिएको छैन। तर यसैको आधारमा सर्बसाधारणले लगानी गरिरहेका छन्। के यो सही हो त ?

अब हेरौं, आगामी दिनमा नेपालमा सेयर बजारको कस्तो चाल हुन सक्ला ?

९५ प्रतिशतभन्दा बढी ब्यापार अहिलेको समयमा शिथिल भएको र नेपालमा ब्यापारीहरु छोटो समयका लागि सेयर बजारमा लगानी गरी मुनाफा कमाउने तरखरमा छन्, जसको फलस्वरुप नेप्से बढेर २००० को अंक माथि पुगिसक्यो । कोरोनाको खोप आउने लगभग अन्तिम चरणमा छ। कोरोनाको त्रासबाट मुक्त हुने बित्तिकै ब्यापारीहरु आफ्नै ब्यापारमा फर्किहाल्छन्, जसको फलस्वरुप लगानी पनि फर्किन्छ। लगानी फर्किसकेपछि बजारमा बिक्रीको दवाब पर्छ, अनि मार्केटमा डाउन सर्किट लाग्न सुरु हुन्छ।
आगामी ३-४ आर्थिक वर्षसम्म ९५ प्रतिशतभन्दा बढी कम्पनीको ब्यालेन्ससिट खासै सकारात्मक आउँछ जस्तो लाग्दैन, जसको फलस्वरुप बोनस तथा लाभांश दिन सक्दैनन्। नेप्सेलाई बढ्नमा सहयोग नगर्ने यो अर्को कारण हुनसक्छ।
नेपाल सरकार तथा बैंकहरुको पोलिसीले उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानीलाई प्रोत्साहन गर्दछ, जसको फलस्वरुप सेयर बजारमा प्रवाह हुने कर्जाको ब्याजदरमा बढोत्तरी हुनेछ। जसका कारण आजको नेप्से भोलि यसैअनुसार गति लिइरहन्छ भन्न सकिन्न ।
नेप्से ३६०० या ६००० या १०००० भन्दैमा सिधै पुग्ने त होइन, यसका लागि धेरै कुराहरुको साथ सहयोग हुनु पर्छ। जस्तै: क्लियरिंगको राम्रो व्यवस्था र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन, प्रभावकारी ट्रेडिङ्ग सफ्टवेर तथा कार्यक्षमता वृद्धि गर्नुपर्ने देखिन्छ । अहिलेको गति हेर्दा यी सबैमा सुधार हुन ४-५ वर्ष लाग्ने देखिन्छ ।
ब्रोकरको कमिसनमा ५० प्रतिशतभन्दा बढी कटौती जरुरी, जुन कुरा लागू गर्न सम्बन्धित पक्ष नै सकारात्मक देखिँदैन।
बैंकलाई ब्रोकर तथा क्लियरिंग लाइसेन्स दिनुपर्छ। यसको प्रक्रियालाई रोक्न सम्पूर्ण ब्रोकरहरु नै लागिपरेका छन्।
सबब्रोकरको कन्सेप्ट ल्याउन जरुरी छ। नेप्से तथा सरोकारवालाहरु नै यस प्रविधिमा विज्ञ छैनन् । नेप्से तथा नियामक संस्थामै अनुभवी तथा प्राबिधिक जनशक्तिको अभाव छ । रास्ट्रको मुटु अर्थ जस्तो अति संवेदनशील क्षेत्रमा राजनीतिक नियुक्ति हुनु भनेको अति लज्जास्पद कुरा हो। देशको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड भनेकै सेयर बजार हो। यसले देशको जीडीपी वा समग्र अर्थतन्त्रको प्रतिबिम्ब देखाइदिन्छ । यस्ता निकायका प्रमुख राजनीतिक व्यक्ति होइन, प्राविधिक हुनुपर्छ, जुन नेपालमा अबका वर्षौ वर्षसम्म पनि संभव देखिन्न।
इन्ट्रा डे कारोबारको सुरुवात। इन्ट्रा डे कारोबार मतलब आज किनेर आज नै बेची, त्यसको हिसाबकिताब मिलान गर्ने पद्धति । मतलब किनबेचको सेटलमेन्ट पनि सोही दिन हुनुपर्ने हुन्छ नेप्सेलाई यो व्यवस्था लागू गर्न कम्तीमा पनि ४-५ बर्ष लाग्छ। यसका लागि नेप्सेको सिस्टममै परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ भने क्लियरिंग, ब्रोकर तथा ट्रेडिङ्ग सफ्टवेर परिबर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ, जसका लागि ठूलो लगानीको जरुरत पर्दछ। जुन कुरा सोचे जस्तो छैन। खाईपाई आएको सुबिधा अनि भइरहेको एकाधिकार हटाउन केही दशक नै लाग्ने देखिन्छ।
अन्तरास्ट्रिय स्तरको ट्रेडिङ्ग सफ्टवेयरका लागि खुला बजारमा बिड अफ़र गर्नुपर्दछ। कुनै पनि ब्रोकर तथा यससँग सम्बन्धित संस्थालाई कहिले पनि ट्रेडिङ्ग सफ्टवेयर बनाउने या बेच्ने लाइसेन्स दिनु हुँदैन। कमिसन र सस्तोको चक्करमा जनताको लगानी माथि खेलबाड गर्ने संस्थागत व्यवहारलाई हटाउन यहाँ कसको हिम्मत ?
नेप्सेमा डेलिभरीमा आधारित अलग अलग कम्पनीको सेयर मात्र ट्रेडिङ्ग हुन्छ, न त यहाँ इन्डेक्स ट्रेडिङ्ग हुन्छ, न यहाँ फ्यूचर अप्सनहरु छन्, यी सबै प्रोडक्टहरुको विकास गर्न अझै धेरै वर्ष कुर्नुपर्ने देखिन्छ।
कर्पोरेट सुशासन, दिगो विकास, उद्योगमुखी, लगानीमैत्री तथा भ्रष्टाचारबिनाको सरकारको परिकल्पना यहाँ गर्न सकिन्न। यीबिना नेपालको अर्थतन्त्र अनि सेयेर मार्केट कस्तो होला ? सेयर लगानीकर्ता सबैले सोच्नूपर्ने अवस्था देखिन्छ।
आगामी दिनमा ठूला लगानीकर्ता प्रफिट बुक गर्छन्, साना तथा अनभिज्ञ लगानीकर्ता फस्ने संभावना बढी हुन्छ । यस्तो बेला प्रफिट टार्गेट र स्टप लसको सिद्धान्त अपनाएर अगाडि बढ्नुपर्छ ।
नेप्से ३६०० या ६००० या १०००० मा मात्र पुग्छ भन्ने होइन, यदि कारणवश अहिलेको विन्दूबाट झरेर १५००, १२०० मै सीमित भयो भने पनि आफू कसरी सुरक्षित बन्ने, कस्तो नीतिमा लगानी गरी जोखिमको व्यवस्थापन गर्ने, भोलि बजार जे पनि हुनसक्छ भन्ने मान्यता बोकेर कसरी सुरक्षित लगानी गर्ने भन्ने विषयमा सोच्न आवश्यक छ । प्रक्षेपण गरिएजस्तो बजार बढेर माथि माथि नै गइरह्यो भने त सबैको जय नै होला, तर प्रक्षेपणविपरीत यदि बजारले गिरावटको लय समात्यो भने पनि त्यसबाट हुनसक्ने क्षति व्यहोर्न वा क्षति नै कम व्यहोर्ने गरी रणनीति बनाउन आजैदेखि सुरु गर्नुपर्छ ।

(लेखक ८ वर्षसम्म एनएसई, बीएसई, एमसीएक्स, डीएसई, आइसीइएक्स तथा एसीईको ब्रोकर भई काम गरेका व्यक्ति हुन् । उनी टेक्निकल एनालिस्ट, पोर्टफोलियो व्यवस्थापक, क्यापिटल तथा सेक्युरिटी मार्केटका लागि भारत सरकारको लाइसेन्सप्राप्त तथा म्युचुअल फण्डका सल्लाहकार समेत छन् । हाल उनी एमबीएतर्फ पिएचडीका स्कलर हुन् भने नेशनल इन्स्टिच्यूट अफ फाइनान्सियल टेक्नोलोजीका एमडी, एक्सप्लोर होल्डिंग प्रालि र एक्सप्लोर हेल्थकेयर प्रालिका चेयरमेन समेत छन् । )

यसअघि: