प्रकृतिसँग जोडिएका विश्वका देश: नेपाल पहिलो नम्बरमा, अमेरिका र बेलायत धेरै पछाडि

काठमाण्डौ । एक नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनले नेपाललाई विश्वको सबैभन्दा बढी प्रकृतिसँग भावनात्मक तथा बौद्धिक रूपमा जोडिएको देशको रूपमा पहिचान गरेको छ। 

यसै अध्ययनअनुसार, बेलायत ६१ देशमध्ये ५५औं स्थानमा रहेर विश्वका कमजोर प्रकृति-सम्बन्धी देशहरूमा पर्छ। यो नतिजाले धनी तथा शहरीकरण भएका समाजहरूमा प्रकृति-सँगको सम्बन्ध कमजोर हुँदै गएको देखाउँछ, जसले जैविक विविधता ह्रास र जलवायु परिवर्तन जस्ता विश्वव्यापी समस्यालाई थप जटिल बनाइरहेको छ।

अम्बियो जर्नलमा प्रकाशित यो अध्ययनले ६१ देशका करिब ५७,००० व्यक्तिहरूको डाटा विश्लेषण गरेको हो। अध्ययनकर्ताहरूले 'प्रकृति-सँग जोडिनु' (nature connectedness) लाई एक व्यक्ति र प्राकृतिक विश्वबीचको भावनात्मक तथा बौद्धिक सम्बन्धको रूपमा परिभाषित गरेका छन्। यो सम्बन्धले मानव कल्याण, पर्यावरणीय व्यवहार र ग्रहको स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। तर, धनी देशहरूमा यो कमजोर हुँदै जाँदा जैविक विविधताको ह्रासलाई तीव्र बनाइरहेको छ।

देशहरूको तुलनात्मक र्‍याङ्किङ

अध्ययनले नेपाललाई पहिलो स्थानमा राखेको छ, जसपछि इरान (दोस्रो), दक्षिण अफ्रिका (तेस्रो), बंगलादेश (चौथो) र नाइजेरिया (पाँचौं) छन्। युरोपेली देशहरूमा मात्र क्रोएसिया र बल्गेरिया टप १० मा छन्, भने फ्रान्स १९औं स्थानमा छ। अर्कोतर्फ, बेलायतभन्दा तलका देशहरूमा नेदरल्यान्ड्स, क्यानडा, जर्मनी, इजरायल, जापान र स्पेन (६१औं) छन्।

नेपालको उच्च स्थान यसको कम शहरीकरण, उच्च जैविक विविधता र मजबुत आध्यात्मिक मूल्यहरूबाट प्रेरित छ। नेपाली समाजमा धर्म र आध्यात्मिकताले प्रकृति-प्रतिको सम्मानलाई गहिरो बनाएको छ, जसले व्यक्तिहरूलाई प्राकृतिक विश्वसँग एकाकार महसुस गराउँछ। यसको विपरीत, बेलायतमा उच्च शहरीकरण (८०-९० प्रतिशत जनसंख्या शहरमा), उच्च आय, इन्टरनेट प्रयोग र व्यापार सजिलोको सूचकांक (ease of doing business) ले प्रकृति-सँगको सम्बन्धलाई कमजोर बनाएको छ। बेलायतमा पर्यावरणीय संस्थाहरूको सदस्यता उच्च छ, तर यो भावनात्मक सम्बन्ध निर्माणमा पर्याप्त छैन।

'चार शक्तिहरू' मोडेल : प्रकृति-असम्बद्धताको कारण

अध्ययनले प्रकृति-सँगको असम्बद्धताको व्याख्या गर्न 'X' आकारको 'चार शक्तिहरू' (Four Forces) मोडेल प्रस्तुत गरेको छ। यो मोडेलले बाहिरी (ठोस) र भित्री (अदृश्य) कारकहरूलाई जोड्छ :

१. शहरी प्रकृति : शहरीकरणले प्रत्यक्ष प्रकृति-सँगको सम्पर्क घटाउँछ, तर जैविक विविधतासँगको पहुँचले यसलाई सुधार्न सकिन्छ।

२. सामाजिक-आर्थिक : व्यापार सजिलो र आर्थिक वृद्धिमा जोडले पर्यावरणलाई पछि पार्छ, जसले प्रकृति-सँगको सम्बन्धलाई नकारात्मक प्रभावित गर्छ।

३. आध्यात्मिकता : आध्यात्मिक मूल्यहरू (जस्तै धर्मको महत्व) ले प्रकृति-प्रतिको भावनात्मक बन्धनलाई मजबुत बनाउँछ।

४. विज्ञान-प्रविधि दृष्टिकोण : विज्ञान र प्रविधिमा अत्यधिक निर्भरताले भावनात्मक पक्षलाई बेवास्ता गर्छ।

यो मोडेलअनुसार, धनी देशहरू जस्तै बेलायतमा शहरीकरण र आर्थिक प्राथमिकताले प्रकृति-सँगको सम्बन्धलाई कमजोर बनाएको छ, जबकि नेपाल जस्ता कम विकसित देशहरूमा आध्यात्मिकता र जैविक विविधताले यसलाई उकास्छ। अध्ययनले दिगो विकास लक्ष्य (SDG) सूचकांकसँग प्रकृति-सँग जोडिनुको नकारात्मक सम्बन्ध देखाएको छ, जसले वर्तमान मापन प्रणालीले मानव-प्रकृति सम्बन्धलाई राम्रोसँग प्रतिबिम्बित नगरेको संकेत गर्छ।

विशेषज्ञहरूको मत र सिफारिसहरू

अध्ययनका प्रमुख लेखक माइल्स रिचर्डसन, डर्बी विश्वविद्यालयका प्रोफेसर, भन्छन्, "बेलायत जस्ता देशहरूमा तर्कसंगत, आर्थिक र वैज्ञानिक समाजको विकासले फाइदा पुर्‍याएको छ, तर यसले असन्तुलन सिर्जना गरेको छ। प्रकृति-सँग जोडिनु भनेको जीवित विश्वप्रतिको भावना, विचार र मूल्य हो।" उनी सुझाव दिन्छन् कि प्रविधि समाजमा 'प्राकृतिक सोच' लाई मुख्यधारमा ल्याउनु पर्छ, जसमा प्रकृतिलाई 'कल्याणको अभिन्न अंग' र 'लगभग पवित्र' रूपमा मान्नु पर्छ।

सिफारिसहरूमा 'पवित्र शहरी प्रकृति' सिर्जना (जस्तै पार्कहरू मात्र नभई अर्थपूर्ण डिजाइन), व्यापार मोडेलमा प्रकृतिलाई साझेदार बनाउने (जस्तै जैविक विविधता लाभ नीति), र विज्ञान-प्रविधिमा आध्यात्मिकताको संयोजन (जस्तै 'पवित्र पारिस्थितिकी') समावेश छन्। बेलायतका नोरविचका बिशप ग्राहम असर भन्छन्, "प्रकृतिलाई हेर्नुले प्रेम र संरक्षण जन्माउँछ। बच्चाहरूलाई वन स्कूल र जंगली चर्च जस्ता क्रियाकलापबाट सुरु गर्नुहोस्।"

यो अध्ययनले नेपाल जस्ता देशहरूलाई प्रकृतिसँग जोडिने मोडेलको रूपमा प्रस्तुत गर्दै विश्वव्यापी रूपमा परिवर्तनकारी नीतिहरूको आवश्यकता औंल्याएको छ। यदि यी शक्तिहरूलाई सन्तुलित बनाइएन भने, पर्यावरणीय संकट थप गहिरो हुनसक्छ।

स्रोतहरु : findingnature  springer theguardian